ابوالحسن رستغفنیرُستُغفَنی، ابوالحسن علی‌بن سعید، متکلم ماتریدی و فقیه حنفی است. ۱ - مشخصاتاز تاریخ ولادت و وفات او اطلاعی در دست نیست تنها می‌دانیم در نیمه نخست قرن چهارم می‌زیسته است، زیرا شاگرد ابومنصور ماتریدی بوده است که سال وفاتش را ۳۳۳ ذکر کرده‌اند. [۱]
الامام الحافظ زین‌الدین ابی‌العدل قاسم‌بن قطلوبغا الحنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، ج۱، ص۲۰۱، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲.
نجم‌الدین نسفی (متوفی ۵۳۷) نیز در القند فی ذکر علماء سمرقند [۲]
نجم‌الدین عمربن محمدبن أحمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۵۳۰، چاپ یوسف الهادی تهران، ۱۳۷۸ش/ ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
گفته است که حدیثی به خط رستغفنی دیده که تاریخ کتابتش ۳۳۷ بوده است.
محل ولادت او، رُسْتُغْفَن، که رَسْتَغْفَن [۳]
یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، ج۲، ص۷۷۸، چاپ فردیناند و وستنفلد، لاپیزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، افست طهران.
و رُسْتُغَفْن [۴]
عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، الأنساب، ج۳، ص۶۲، چاپ عبداللّه عمربارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۵]
نجم‌الدین عمربن محمدبن أحمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۵۳۰، چاپ یوسف الهادی تهران، ۱۳۷۸ش/ ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
نیز ضبط شده، از توابع سمرقند بوده است. [۶]
عزالدین ابن‌اثیر الجزری، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج۲، ص۲۵، بیروت ۱۴۱۴.
[۷]
الامام الحافظ زین‌الدین ابی‌العدل قاسم‌بن قطلوبغا الحنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲.
۲ - اساتیداز استادان وی، فقط از ابومنصور ماتریدی نام برده‌اند. [۸]
الامام الحافظ زین‌الدین ابی‌العدل قاسم‌بن قطلوبغا الحنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲.
[۹]
علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحی لکنوی الهندی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۶۵، کراچی ۱۳۹۳.
[۱۰]
علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحی لکنوی الهندی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۱۹۵، کراچی ۱۳۹۳.
۳ - شاگردانرستغفنی از مهم‌‌ترین شاگردان ابومنصور بوده و در زمان خود از برجسته‌‌ترین متکلمان ماتریدی به شمار می‌رفته است. ۴ - اهمیت آثار رستغفنیابومعین میمون‌بن محمد نسفی (متوفی ۵۰۸) در تبصرةالادله، یکی از مهم‌‌ترین آثار کلامی ماتریدیه، در موارد متعددی برای بیان آرای ماتریدیه به سخنان رستغفنی استناد کرده است. [۱۱]
ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، ج۱، ص۹۱، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰.
[۱۲]
ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، ج۲، ص۶۸۸، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰.
[۱۳]
ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، ج۲، ص۷۶۴، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰.
فقهای ماتریدی نیز به آرا و آثار رستغفنی استناد کرده‌اند. [۱۴]
محیی‌الدین عبدالقادربن ابوالفداء قرشی حنفی، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیة، ج۴، ص۲۱۳، چاپ عبدالفتاح محمدالحلو، ریاض، چاپ دوم ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۵]
ابوبکر کاشانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۰۴، پاکستان ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۶]
ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن ابراهیم، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۵۸، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۷]
ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن ابراهیم، ج۱، ص۲۸۹، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۸]
ابن‌عابدین، حاشیة ردالمحتار علی الدرر المختار، ج۶، ص۶۰۵، شرح تنویرالابصار فی فقه مذهب الامام ابی‌حنیفه النعمان، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
با این حال رستغفنی در مقایسه با متکلمان ماتریدی بعد از خود، مخصوصآ ابومُعین نسفی، ابوحَفص نجم‌الدین عمر نسفی صاحب عقایدالنسفیة و نورالدین صابونی صاحب البدایة من‌الکفایة، اهمیت و شهرت خود را از دست داد که شاید در دست نبودن آثارش نیز به این امر کمک کرده باشد. در منابع، از شاگردان او ذکری به میان نیامده است. ۵ - آثاراین چند اثر را از رستغفنی دانسته‌اند: ۱) ارشاد المهتدی. [۱۹]
ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، ج۱، ص۳۵۸، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰.
[۲۰]
حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۶۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۱]
علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحی لکنوی الهندی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۶۵، کراچی ۱۳۹۳.
[۲۲]
احمدبن مصطفی طاش‌کبری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم، ج۱، ص۶۵۲، چاپ رفیق عجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۸.
این کتاب در اصول دین و کلام بوده، [۲۳]
ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، ج۱، ص۳۵۸، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰.
اما حاجی‌خلیفه [۲۴]
حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۶۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
موضوع آن را فروع دین دانسته و کتاب دیگری به نام الارشاد فی اصول‌الدین را به وی نسبت داده است. [۲۵]
حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲) الفتاوی در فروع فقهیه که در مجمع‌الفتاوی احمدبن محمدبن ابی‌بکر حنفی نقل شده است. [۲۶]
احمدبن مصطفی طاش‌کبری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم، ج۱، ص۶۵۲، چاپ رفیق عجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۸.
[۲۷]
حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۲۲۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۸]
حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۶۰۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳) الزوائد و الفوائد درباره انواع علوم . ۴) کتابی در خلاف که عنوانش ذکر نشده است. [۲۹]
علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحی لکنوی الهندی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۶۵، کراچی ۱۳۹۳.
[۳۰]
ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، ج۱، ص۳۵۸، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰.
[۳۱]
احمدبن مصطفی طاش‌کبری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم، ج۱، ص۶۵۲، چاپ رفیق عجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۸.
[۳۲]
حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۴۲۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۳]
علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحی لکنوی الهندی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۶۵، کراچی ۱۳۹۳.
هیچ یک از این آثار تاکنون به چاپ نرسیده است. تنها نسخه خطی از اثری از وی با عنوان الاسئلة و الاجوبة متعلق به قرن دهم، در کتابخانه مراد ملّا در استانبول موجود است. آرای رستغفنی تفاوت چندانی با آرای ماتریدی ندارد، جز آن‌که در مسئله تصویب یا تخطئه مجتهد ، برخلاف او، معتقد به تصویب بوده است. [۳۴]
محیی‌الدین عبدالقادربن ابوالفداء قرشی حنفی، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیة، ج۲، ص۵۷۰ـ۵۷۱، چاپ عبدالفتاح محمدالحلو، ریاض، چاپ دوم ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۳۵]
محیی‌الدین عبدالقادربن ابوالفداء قرشی حنفی، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیة، ج۴، ص۲۱۳، چاپ عبدالفتاح محمدالحلو، ریاض، چاپ دوم ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۶ - فهرست منابع(۱) عزالدین ابن‌اثیر الجزری، اللباب فی تهذیب الأنساب، بیروت ۱۴۱۴. (۲) الامام الحافظ زین‌الدین ابی‌العدل قاسم‌بن قطلوبغا الحنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲. (۳) حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴) الشمس السلفی الافغانی، الماتریدیه، چاپ دوم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۵) عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، الأنساب، چاپ عبداللّه عمربارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۶) محیی‌الدین عبدالقادربن ابوالفداء قرشی حنفی، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمدالحلو، ریاض، چاپ دوم ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۷) احمدبن مصطفی طاش‌کبری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم، چاپ رفیق عجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۸. (۸) علامه ابی‌الحسنات محمدبن عبدالحی لکنوی الهندی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیه، کراچی ۱۳۹۳. (۹) ابومعین میمون‌بن محمد نسفی، تبصرة الادله فی اصول‌الدین، چاپ کلود سلامة دمشق، ۱۹۹۰. (۱۰) نجم‌الدین عمربن محمدبن أحمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادی تهران، ۱۳۷۸ش/ ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹. (۱۱) یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند و وستنفلد، لاپیزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، افست طهران. (۱۲) ابوبکر کاشانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۱۳) ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن ابراهیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۴) ابن‌عابدین، حاشیة ردالمحتار علی الدرر المختار، شرح تنویرالابصار فی فقه مذهب الامام ابی‌حنیفه النعمان، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «رستغفنی»، شماره۵۹۵۹. |